20.09.2022
358
СОЦИОЛОГ КУТУБХОНАСИ Абу Абдуллоҳ (ёки Абу Жаъфар) Mуҳаммад ибн Мусо ал Хоразмий
Ал-Хоразмий IX аср математиги, астрономи, тарихчиси ва географи бўлган. У "Донолик уйи"нинг бошлиғи эди. Ал-Хоразмий Ўрта Осиёлик умумбашарий олим.
Хоразмлик олим Mуҳаммад ал-Хоразмий ўзининг ёрқин кашфиётлари билан жаҳон илм-фани ривожига беқиёс ҳисса қўшди. Унинг ёшликдаги таржимаи ҳоли ҳақидаги маълумотлар сақланиб қолмаган. Бироқ 800-йилларнинг бошларида Бағдод халифасининг Хуросондаги ноиби Маъмун ибн Ҳорун ар–Рашиднинг саройига таклиф этилганига қараганда, йигирма ёшга келиб, у ўз юрти Хоразмда таълим олган таниқли олим эди. 813 йилда Маъмун халифа тахтини эгаллади ва Марвда атрофига тўпланган олимлар билан биргаликда Бағдодга кўчиб ўтди. Илм-фаннинг катта ихлосманди бўлган Мамун бу ерда"Бағдод Академияси" ёки "Маъмун Академияси" деб номланган “Байт ал-ҳикма”га ("Донишмандлар уйи") асос солган. Mуҳҳаммад ал-Хоразмий умрининг охиригача бу илмий марказга раҳбарлик қилган. Бу ерда Ўрта Осиё ва Араб Шарқининг турли минтақаларидан келган кўплаб олимлар ишлаган, улар ихтиёрида қадимий қўлёзмаларнинг бой кутубхонаси, шунингдек, махсус қурилган расадхона бўлган.
Унинг турли фанларга оид кашфиётлари ва ёзма асарлари ўз давридан бир неча аср илгарилаб кетган эди. Бугунги кунда ишлатилаётган рақамларни ёзишнинг умумий қабул қилинган тизимини жорий этганлиги учун бутун инсоният қадим даврнинг ушбу мутафаккири олдида қарздордир. Замонавий рақамли ёзув Ҳиндистондан келиб чиққан бўлса-да, Ал-Хоразмий асарлари ҳақида ёднома сифатида арабча деб аталади. Математиканинг мустақил тармоғи сифатида алгебранинг асосий тамойилларини шакллантириш муаллифи Ўзбекистонлик оламшумул мавқега эга ушбу алломадир. Ал-Хоразмий биринчи ва иккинчи даражали тенгламаларни ечиш усулларини тизимлаштириб, Европа фанига катта таъсир кўрсатди. Кўп асрлар давомида математикага оид классик Европа дарсликлари фақат ўзбекистонлик олим асарларининг таржималари эди.
Ал-Хоразмий жаҳон тарихига оид йирик асар, шунингдек, Птолемейнинг олдинги тасвирларига нисбатан анча аниқроқ дунёнинг батафсил географик харитасини ёзган.
Қизиқарли факт: “Алгоритм атамаси Ал-Хоразмий номидан келиб чиққан бўлиб, у Европа математиклари рисолаларида алгоритмга айланган."
Баъзи социологлар ўзлари учун математикани потенциал назария тили сифатида кашф эта бошладилар. Уларни математика социологик назарияни такомиллаштиришга умид бағишлаши ўзига жалб қилади (математик статистика ижтимоий тадқиқотларнинг сифатли ривожланишига ҳисса қўшгани каби). Математика бой, аммо ноаниқ, бахил, аммо мантиқий бўлмаган тилдир. Баъзилар учун бу идеал, ҳақиқатан ҳам назариянинг ягона чинакам самарали тилидир.
Инсоннинг хулқ-атвори жисмоний тизимларнинг энг мураккабига қараганда анча мураккаброқдир. Ҳатто инсон хатти-ҳаракатларини тавсифлаш математиканинг имкониятларидан ташқарида бўлиши мумкин. Хуллас, социологияда математик назария тарафдорлари инсон мураккаблигининг муқаррар ҳақиқатини инкор этмайдилар. Аксинча, ушбу ҳақиқатга асосланиб, улар инсон хатти-ҳаракатлари тўғрисида илмий билимларга эга бўлишимизга имкон берадиган аниқ стратегияни таклиф қилишади. Ушбу стратегия биринчи навбатда ижтимоий хулқ-атворнинг енг оддий шаклларини ўрганишдан иборат бўлиб, унинг янада мураккаб жиҳатлари анча кейинги босқичларда кўриб чиқиш мавзусига айланиши керак. Математик таҳлил ижтимоий хулқ-атворнинг ўйинлар, муқобилларни танлаш, ҳаракатчанлик, ўрганиш ва жамоатчилик фикри категориялари каби энг оддий шаклларини ўрганишда энг тез қайтишни ваъда қилади. Ушбу қайтиш ижтимоий хулқ-атворнинг изчил назариялари шаклида баён етилган; бундай назариялар асосида тегишли башоратлар қилиш мумкин, бу эса ўз навбатида аниқ маълумотлар асосида текширилиши мумкин. Буларнинг барчаси учун Шарқнинг атоқли мутафаккири Ал-Хоразмий олдида қарздормиз.
Ўзбек халқи ўз номларини илмий асарлари билан абадийлаштирган буюк аждодлар хотирасини эъзозлайди. Ўзбекистон халқининг бу энг яхши вакилларининг кўп йиллик фалсафий тафаккури, машаққатли изланишлари, кузатишлари ва ҳисоб-китоблари натижалари жаҳон илмий билимларининг олтин хазинасини ташкил этади.