03.08.2022
137
СОЦИОЛОГ КУТУБХОНАСИ Ўрта аср Шарқининг социологик тафаккури
Ўрта аср Шарқи кейинги авлодларга бебаҳо, улкан ва бетакрор мерос қолдирди. Антик даврнинг буюк мутафаккирлари бутун билим соҳаларига асос солдилар: тиббиёт, алгебра, астрономия, кимё, фалсафа ва социология. Мазкур донишмандлар қаламига мансуб даврни белгилаб берувчи асарлари ҳали-ҳануз ёрқин ғоялар хазинаси, коинот сирларини билишга илмий ёндашув мезони бўлиб хизмат қилмоқда.
Тарихий манбаларда кўрсатилишича, Ал-Фаробий, Ал-Беруний, Ибн Синолар Ўрта асрларда ижтимоий-социологик фикрнинг энг кўзга кўринган вакиллари бўлган. Ижтимоий билимлар тарихан турли ижтимоий кучлар томонидан тарихий фаолиятни ўзлаштиришнинг махсус шакли сифатида ривожланиб, ўзбек халқининг ижтимоий онгини шакллантиришда катта роль ўйнади. Шундай қилиб, Фаробий инсоният жамиятининг келиб чиқиши ҳақидаги табиий назарияни илгари суради – фақат бошқа одамлар билан боғлиқ ҳолда инсон яшаши ва ахлоқий камолотга эришиши мумкин.
Ўрта асрнинг атоқли мутафаккири ва табиатшуноси Ал-Беруний ўзининг ижтимоий-сиёсий қарашларини турли халқлар, хусусан, ҳинд, юнон ва араб халқлари маданиятларини ўрганиш ва таққослаш орқали ифодалаган. У турли маданиятларни энг яхши гуманистик қадриятларга содиқлик бирлаштиради, деб ишонган. Унинг фикрича, ислом дини ва ҳиндуизмнинг фалсафий асосларида жиддий тафовутлар мавжуд эмас. Унинг назариясига кўра, барча динлар тенг дунёқараш асосларига эгадир.
Ибн Сино илм-фан гуллаб-яшнаётган давлатни мукаммал юрт деб ҳисоблаган. У турли халқлар ва давлатлар ўртасидаги яқин алоқалар илм-фан ва маърифатнинг ривожланишига олиб келади, деб ҳисоблаган.
Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр тараққиёти жараёнида фуқаролик жамияти учун инсон шахсининг қадр-қиммати, жамият барча аъзоларининг қонун олдида тенглиги, билим ва таълимнинг қадр-қиммати, демократик бошқарув тизими каби фундаментал ғоялар изчил шаклланди.
Ал-Фаробий
Абу Наср Mуҳаммад ибн Mуҳаммад ал-Фаробий, одатда қисқартирилган ҳолда ал-Фаробий дейилади, Шарқ файласуфи, математиги, мусиқа назариётчиси ва олимидир. У Ўрта аср Шарқ фалсафаси ва социологиясининг йирик вакилларидан бири ҳисобланади.
Мантиқий-эпистемологик, методологик, эстетик ва бошқа жиҳатлар бирлигида тақдим этилган ал-Фаробий фалсафаси ва социологиясини яхлит ижтимоий фалсафа деб таърифлаш мумкин, биринчидан, унинг мазмуни ва мақсади ер юзида адолатли жамият яратиш имконияти ҳақидаги саволга, иккинчидан эса, учун инсон бахтли бўлиши мумкинми ва унинг бахти нимадан иборат, деган саволга жавоб бериш эди.
Ал-Фаробийнинг ижтимоий-сиёсий ва ахлоқий идеалини, у гарчи туғма бўлмасада, а ҳеч бўлмаганда жамиятнинг ижтимоий тузилиши муаммолари бўйича ўрта аср тафаккурининг кўплаб мунозаралари ва мулоҳазаларига сабаб бўлган назарий моделлардан бири деб ҳисоблаш мумкин.
Ал-Фаробийнинг яхлит қарашларига кўра, агар одамлар биргаликда "муросайи мадора қилиб яшаш"га, яъни ўзаро ёрдам тамойилларига асосланган жамоага, ўз фуқароларини тўғри бошқариш ва ўқитиш билан ўзаро тушунишга келишган ҳолда одамлар бахтга эришиши мумкин.
Ал-Фаробий фикрича, кўп халқларни бирлаштирган ва улар бир-бирига ёрдам берадиган жамият энг буюк жамиятдир. Ўртача – бу бир халқ. Кичкина – бу битта шаҳардан иборат жамият. Ушбу уч турдаги жамиятлар тўлиқ жамият ҳисобланади. Шаҳар мукаммалликнинг энг юқори босқичида туради. Қишлоқлар, маҳаллалар, кўчалар ва уйлар тўлиқ бўлмаган жамиятларни ифодалайди.
Ал-Фаробийнинг фикрича, уларнинг энг номукаммали кўча жамиятининг ажралмас қисми бўлган уй жамиятидир. Кўча жамияти маҳалла жамиятининг бир қисмидир. Ушбу сўнгги жамият шаҳар жамиятининг бир қисмини англатади. Маҳаллалар жамиятлари ва қишлоқлар жамиятлари шаҳарга тегишли, аммо уларнинг орасидаги фарқ шундаки, маҳаллалар шаҳарнинг бир қисмидир, қишлоқлар эса шаҳарга хизмат қилади. Ал-Фаробий томонидан ишлаб чиқилган шаҳарларнинг таснифи алоҳида қизиқиш уйғотади. Шаҳар жамияти қандайдир халқнинг бир қисмидир. Одамлар шаҳар билан бўлинган. Мутлақо тўлиқ инсоний жамият халқларга бўлинади. Бир миллат бошқасидан учта табиий нарсада фарқ қилади: табиий хулқ-атвор, тийнатнинг табиий хусусиятлари ва учинчиси, одамларнинг тийнатига асосланиб, бу табиий нарсаларга ҳам боғлиқдир. Бу тил, яъни фикрни ифодалаш воситаси бўлган нутқдир. Халқлар катта ва кичикка бўлинади.
Фозил шаҳарнинг ҳар бир фуқароси мавжуд нарсаларнинг биринчи бошланишини, уларнинг иерархик қадамларини, бахт-саодатини, фазилатли шаҳарнинг биринчи раҳбариятини, ушбу раҳбарликнинг қадамларини, кейин бахтга эришишга олиб келадиган мақтовли ишларни билиши керак. Ҳаракатни қўлламасдан туриб, бу нарсаларни билиш билан чекланиб бўлмайди, балки шаҳар аҳолисини уларни амалга оширишга йўналтириш ҳам зарур.
"Бахтга эришишга ёрдам берадиган ихтиёрий ҳаракатлар ажойиб ҳаракатлардир. Уларни келтириб чиқарадиган ахлоқ ва одатлар фазилатлардир. Бахтга эришишга тўсқинлик қиладиган ҳаракатлар ёмон ёки ёмон ҳаракатлардир. Бу ҳаракатларни келтириб чиқарувчи ахлоқ ва одатлар қусурлар, иллатлар ва разолатдир", деб ёзади ал-Фаробий.
Тўлиқ шарҳни юклаб олиш