Mamlakatimiz Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 31 yilligi bayrami arafasida “Ijtimoiy fikr” respublika jamoatchilik fikrini oʻrganish Markazi tomonidan “Inson huquq va erkinliklari: baholar, fikrlar va munosabatlar” mavzusida sotsiologik tadqiqot oʻtkazildi, unda sud-huquq islohotlarining asosiy maqsad va yoʻnalishlari, inson huquqlari toʻgʻrisida fuqarolarning xabardorlik darajasi aniqlandi, shuningdek, aholining huquqiy muhofaza darajasi haqidagi fikr va tasavvurlari hamda mamlakatimiz Asosiy Qonuniga munosabati oʻrganildi.

Hozirgi paytda Oʻzbekistonda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqiy ongini shakllantirish masalalari tobora dolzarblashib bormoqda. Bu islohotlar va demokratik jamiyat qurish yoʻlidan borayotgan jamiyat, davlatimiz fuqarolarning huquqiy va davlat metalligini tubdan oʻzgartirishga juda muhtojligi bilan bogʻliqdir. Sud-huquq tizimining islohoti boʻyicha aholining fikrini oʻrganish, fuqarolarning huquqiy himoyalanganlik hamda inson huquq va erkinliklarining taʼminlanishi darajasi toʻgʻrisidagi tasavvurlarini aniqlash, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasini baholash alohida ahamiyat kasb etayotgan masalalardan hisoblanadi, ularni bilish huquqiy sohadagi mavjud muammolarni yanada samarali va sifatli hal etish, kamchiliklarni aniqlash va ularni hal etish yoʻllarini belgilash imkonini beradi.

2023-yil 30-apreldagi umumxalq referendumida qabul qilingan Oʻzbekiston Konstitutsiyasining yangi tahriri davlat va huquqni rivojlantirishning yangi yoʻnalishlarini belgilab berdi, asosiy umuminsoniy va demokratik qadriyatlarni saqlash va hayotga tatbiq etishning yangi ustuvor yoʻnalishlarini shakllantirdi. Oʻzbekiston jamiyati taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi asosiy vazifalardan biri ushbu ideallar va qadriyatlarning Oʻzbekiston fuqarolari huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining haqiqiy tarkibiy qismiga aylanishini taʼminlashdan iborat boʻlib, demokratik qadriyatlar va ideallarning hayotda fuqarolar huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining yetarli darajada emasligi, sodir boʻlayotgan huquqiy hodisa va jarayonlarning mazmun-mohiyatidan yetarli darajada xabardor boʻlmasligi, huquqiy savodsizlik va huquqiy nigilizm bilan toʻqnash kelmasligi juda muhimdir.

Tadqiqot davomida fuqarolarning Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyilgan huquq va erkinliklardan xabardorligi aniqlandi.Jamoatchilik fikrida mamlakatimizning har bir fuqarosi bilim olish huquqiga ega ekanligi, davlat tomonidan bepul umumiy oʻrta va boshlangʻich kasb-hunar taʼlimi kafolatlanishi haqidagi tushunchadan xabardorlik ustun turadi.

Aytish joizki, erkaklar ham, ayollar ham bepul umumiy oʻrta va boshlangʻich kasb-hunar taʼlimi olish huquqiga ega ekanliklarini birdek yaxshi bilishadi.Fuqarolarning aksariyati Konstitutsiyaga koʻra, istalgan dinga eʼtiqod qilish yoki eʼtiqod qilmaslik huquqiga ega ekanligini, shuningdek, mamlakatimizda diniy qarashlarni majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmasligini yuqori darajada anglashi bilan ajralib turadi.

Mamlakatimizda, Asosiy Qonunga koʻra, har bir inson sogʻligʻini saqlash va malakali tibbiy yordam olish huquqiga, fuqarolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat hisobidan bepul tibbiy yordam olish huquqiga ega ekanligi shaharlarda ham, qishloqlarda ham aholining koʻpchiligiga toʻliq va yaxshi maʼlum. Soʻrov natijalari shuni koʻrsatdiki, erkaklar ham, ayollar ham ushbu huquqdan bir xil darajada yaxshi xabardor.Soʻrov shuni koʻrsatdiki, fuqarolar oʻzlarining fikrlash, soʻz va eʼtiqod erkinligi, shaxsiy maʼlumotlarini himoya qilish, respublika hududida erkin harakatlanish, Oʻzbekiston Respublikasi hududiga kirish va undan chiqish huquqiga, mulk huquqi, shuningdek, munosib mehnat qilish, ishni erkin tanlash, adolatli mehnat sharoitlari va ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega ekanligini yaxshi bilishadi.Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklardan xabardorligi tahlili shuni koʻrsatdiki, oʻzbekistonlik fuqarolarning ular haqidagi bilimi yetarlicha yuqori darajada, soʻrov ishtirokchilari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida kafolatlangan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarini yaxshi bilishadi.

Turli yoshdagi guruhlarning turli huquqlardan yaxshi xabardorligi mantiqiy natija hisoblanadi. yetarlicha, yoshlar uchun taʼlim olish huquqi muhimroq va keksalikda, mehnat qobiliyatini yoʻqotganda, ishsizlik, shuningdek, boquvchisini yoʻqotganlik va qonunda koʻzda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy taʼminot olish huquqi oʻrtacha koʻrsatkichdan koʻra kamroq ahamiyatga ega. Shunga muvofiq ravishda, yoshlarning taʼlim sohasidagi huquqlardan xabardorligi yuqori. Eng keksa yoshdagi odamlar uchun bepul tibbiy yordam juda muhimdir. Shuning uchun ularning ushbu huquqiy sohadagi xabardorlik darajasi boshqa yosh toifalari vakillarinikidan yuqori. Oʻrta va katta yoshdagi fuqarolar uchun xususiy mulk huquqining ahamiyati oshmoqda va bu holat ushbu sohadagi xabardorlik darajasining yuqoriligida namoyon boʻladi. Katta yoshdagi toifalar vakillari uy-joy daxlsizligi bilan bogʻliq huquqlardan xabardorligi bilan ajralib turadi, yoshlar esa bu haqda yetarli darajada xabardor emaslar.

Yashash huquqi, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik, shaʼn va qadr-qimmatga tajovuzdan, shaxsiy hayotga aralashishdan himoyalanish kabi huquqlardan barcha yosh toifasi vakillari birdek xabardor ekani, ayniqsa, eʼtiborga molikdir.Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish qonun ustuvorligini taʼminlash va qonun ustuvorligini mustahkamlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.

Hozirgi vaqtda Oʻzbekiston jamiyatining taraqqiyoti fuqarolarning maʼnaviy-axloqiy holati, aholining huquqiy madaniyati darajasi bilan bogʻliq masalalarni oʻrganish, qonunga, huquq-tartibot va sudga soʻzsiz hurmat anʼanalarining shakllanish darajasini belgilashga, shuningdek, jamiyatda huquqiy nigilizmni bartaraf etishga alohida eʼtiborni talab qilmoqda. Tadqiqot davomida “Sizning nazaringizda, keyingi bir necha yil ichida Sizning huquqiy savodxonligingiz va huquqiy madaniyatingiz darajasi oshdimi, yomonlashdimi yoki oʻzgarmadimi?” degan savolga javobda fuqarolarning aksariyati – 79,3% yaxshilanishni qayd etdi, bu esa jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish, inson huquq va erkinliklariga hurmat munosabatini shakllantirish, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirish, fuqarolarning jamiyatdagi huquqiy savodxonligi darajasini oshirish boʻyicha amalga oshirilayotgan maʼrifiy tadbirlar samaradorligini koʻrsatadi.

Oʻzbekistonda konstitutsiyaviy rivojlanish maqsadlarini amalga oshirish jarayonida jamiyatni demokratik oʻzgartirish jarayonlari jadallik bilan, yangi siyosiy-huquqiy tizimning shakllanishi, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatni shakllantirish jarayonlari samarali va faol amalga oshirilmoqda. Huquqiy ongning umumiy darajasini oshirish, huquqiy nigilizmni bartaraf etish, fuqarolar va umuman jamiyatning huquqiy madaniyati darajasini oshirish muammosi hozirgi bosqichda ancha dolzarb ekanligini soʻrov davomida olingan maʼlumotlar ham tasdiqlaydi. Respondentlarning yarmidan koʻpi oʻzlarini huquq sohasidagi yangi bilimlarga muhtoj, deb hisoblaydi hamda fuqarolik va boshqa huquqlar haqida xabardorlikni oshirishga intiladi.

Oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, bugungi kunda siyosiy-huquqiy ongi rivojlangan, huquqiy madaniyati yuqori boʻlgan fuqarolar ustuvor boʻlgan jamiyatning rivojlanish va shakllanish jarayoni fuqarolik jamiyati va huquqiy, demokratik davlatni rivojlantirish bilan parallel ravishda amalga oshirilmoqda. Demak, aholi huquqiy madaniyati darajasining ortib borishi fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanishiga, siyosiy faollikning oʻsishiga va demokratiyaning mustahkamlanishiga xizmat qilmoqda, deb aytish mumkin. Jamiyat hayotini demokratlashtirish, oʻz navbatida, huquqiy madaniyat darajasini oshirish, fuqarolarning huquqiy ongini rivojlantirish, huquqiy xabardorligini takomillashtirishni taqozo etadi. Bu oʻzaro bogʻliq jarayon boʻlib, unga mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati hamda demokratik meʼyor va qadriyatlarning amalga oshirilishi hamda amal qilishining muvaffaqiyati bogʻliq.Boshqa tomondan, demokratlashtirish, fuqarolik jamiyati qurish, siyosiy va iqtisodiy barqarorlashtirish davlatni mavjud huquqiy tizimni odamlarda huquq va huquqiy institutlarga hurmatni shakllantirishga qaratilgan huquqiy qadriyatlarga moslashtirishga undaydi.

Asosini rivojlangan huquqiy ong tashkil etuvchi yuksak huquqiy madaniyat shaxsning demokratik davlatda munosib hayot kechirish konstitutsiyaviy huquqining chinakam kafolatiga aylanishi mumkin.Jamiyatning huquqiy madaniyatini yuksaltirmasdan, har bir fuqaroga qonunga chuqur hurmat hissini singdirmasdan, uning qoidalarini kundalik hayotda amalga oshirishda bevosita va faol ishtirok etishga tayyorlikni shakllantirmasdan turib, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy muammolarni muvaffaqiyatli hal etib boʻlmaydi.Oʻtkazilgan tadqiqot natijalari davlat va jamiyat, oila, ommaviy axborot vositalari, fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, huquqiy ongni yuksaltirish borasidagi saʼy-harakatlarini yanada jipslashtirish zarurligini koʻrsatdi.

Keng aholi qatlamlari orasida konstitutsiyaviy huquqlarni yoritishga alohida eʼtibor qaratish lozim.Fuqarolar, ayniqsa, yoshlar oʻrtasida huquqiy taʼlim va tarbiya, huquqiy savodxonlikni shakllantirish, fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirish  boʻyicha keng koʻlamli ishlarni amalga oshirish orqali huquqiy qadriyatlarni shakllantirishga, aholi huquqiy madaniyatini oshirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish mexanizmini ishlab chiqishga davlat miqyosida alohida ahamiyat berilishi zarur, chunki rivojlangan huquqiy madaniyatsiz davlatchilikning ilgʻor dinamik rivojlanishi va uning barqaror ichki siyosiy holatiga erishish mumkin emas.

Aholi barcha qatlamlarining huquqiy savodxonligini oshirish, uning huquqiy ongi va huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qoʻllash koʻnikmasini yuksaltirish qonun ustuvorligini taʼminlash va qonun ustuvorligini mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir.Soʻrov ishtirokchilari, ularning fikricha, aholining huquqiy madaniyatini oshirish boʻyicha amalga oshirilishi zarur boʻlgan chora-tadbirlar haqida oʻz fikrlarini bildirdilar. Uning natijalariga koʻra, fuqarolar aholining huquqiy xabardorligiga birinchi darajali ahamiyat berishmoqda. Fuqarolarning fikricha, huquq va qonunlardan xabardorlikni oshirishga qaratilgan taʼlim dasturlari, seminarlar va treninglar oʻtkazish, huquqiy axborotdan, jumladan, bepul huquqiy maslahat va yuridik yordam olishda yordam koʻrsatishdan foydalanishni taʼminlash uchun infratuzilmani yaratish va qoʻllab-quvvatlash, fuqarolarning huquq va majburiyatlari, odil sudlov jarayoni va isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni tarqatishga ommaviy axborot vositalarini jalb etish zarur.Soʻrov ishtirokchilari aholi bilan ishlash, fuqarolarda qonunga hurmat va fuqarolik masʼuliyatini rivojlantirish zarurligini taʼkidladilar. Respondentlarning fikricha, odil sudlov tizimi fuqarolar ishonchidan foydalanishi muhim, buning uchun u ochiq va shaffof boʻlishi kerak.Fuqarolarning fuqarolik jamiyati faoliyatidagi ishtiroki jamiyat huquqiy madaniyatining bir qismi hisoblanadi. Respondentlarning fikricha, fuqarolar va nodavlat notijorat tashkilotlarini qonun ijodkorligi faoliyatiga, shuningdek, odil sudlov sohasida jamoatchilik nazoratini amalga oshirishga jalb etish zarur.

“Sizning fikringizcha, fuqarolarning huquqiy madaniyatini, kundalik hayotda yuzaga keladigan barcha masalalarni Qonunga muvofiq hal etish va Qonunga muvofiq yashashga intilishini oshirish uchun qanday chora-tadbirlarni qoʻllash zarur?” degan savolga javobda  soʻralganlarning aksariyati jamiyatda inson huquq va erkinliklari buzilishining har qanday koʻrinishlariga nisbatan murosasizlik muhitini shakllantirish juda muhim, deb javob berdi.Bundan tashqari, soʻrov ishtirokchilari fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlariga daxldor qarorlar, yangi qonunlar qabul qilish, qonun hujjatlariga oʻzgartirishlar kiritish bilan bogʻliq axborotdan aholi, jamoat tashkilotlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati institutlarining foydalanish imkoniyatini oshirish zarur, deb hisoblaydilar.Soʻrov ishtirokchilari, shuningdek, mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiya qilish, tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilishni yaxshilash, shubhasiz, mamlakatda qonun ustuvorligini mustahkamlashga xizmat qiladi, deb hisoblaydi.

Respondentlarning fikricha, ommaviy axborot vositalarida yangi qonunlarning qabul qilinishi va mazmun-mohiyati hamda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning ahamiyati haqidagi tezkor axborot-tahliliy materiallar, ijtimoiy reklamalar tayyorlashni koʻpaytirish zarur.Yuqorida aytilganlarning barchasi ommaviy axborot vositalari orqali aholini doimiy ravishda xabardor qilish, huquqiy axborotni tarqatish samaradorligini oshirish va undan fuqarolar, jamoat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan foydalanish imkonini osonlashtirish odil sudlov faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini taʼminlashga xizmat qiladi, jamiyatda qonun ustuvorligini taʼminlash va uni mustahkamlashning muhim shartlaridan biriga aylanadi, degan xulosaga kelish imkonini beradi. Soʻrov natijalari huquqiy islohotlar jarayonida aholining huquqiy ongi darajasi oshib borayotganini koʻrsatdi, bu respondentlarning oʻz konstitutsiyaviy huquqlarini bilishga, qonun hujjatlaridagi oʻzgarishlar va yangiliklardan xabardorlik darajasini oshirishga qiziqishi ortib borayotganidan dalolatdir.

Bu koʻp jihatdan ommaviy axborot vositalari, Internet saytlari orqali huquqiy maʼlumotlarning koʻpayishi, aholiga huquqiy yordam koʻrsatishga boʻlgan ishtiyoq bilan bogʻliqdir.Umuman olganda, jamoatchilik fikri soʻrovi natijalari shuni koʻrsatdiki, amalga oshirilayotgan islohotlar sud-huquq sohasini demokratlashtirish, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda sud hokimiyatining roli va ahamiyatini oshirishga xizmat qilayotganini koʻrsatdi. Oʻzbekiston fuqarolarining aksariyati sud-huquq tizimini isloh qilishning mazmun-mohiyatidan xabardor. Fuqarolarning fikricha, sud-huquq tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar asosi ijtimoiy adolat, inson huquqlarini himoya qilish va mustahkamlash hisoblangan huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishga qaratilgandir. Soʻrov natijalari shuni koʻrsatdiki, barcha mintaqalardagi fuqarolar, erkaklar va ayollar, yoshlar va keksa avlod vakillari mamlakatimizda odil sudlov  sohasidagi zamonaviy talablar va xalqaro standartlarni inobatga olgan holda amalga oshirilayotgan hamda Oʻzbekistonning sud-huquq tizimini takomillashtirish va maqbullashtirish imkonini beruvchi chora-tadbirlarni qoʻllab-quvvatlab, maʼqullamoqdalar.