Мамлакатимиз Конституцияси қабул қилинган куннинг 31 йиллиги байрами арафасида “Ижтимоий фикр” республика жамоатчилик фикрини ўрганиш Маркази томонидан “Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари: баҳолар, фикрлар ва муносабатлар” мавзусида социологик тадқиқот ўтказилди, унда суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг асосий мақсад ва йўналишлари, инсон ҳуқуқлари тўғрисида фуқароларнинг хабардорлик даражаси аниқланди, шунингдек, аҳолининг ҳуқуқий муҳофаза даражаси ҳақидаги фикр ва тасаввурлари ҳамда мамлакатимиз Асосий Қонунига муносабати ўрганилди.

Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқий онгини шакллантириш масалалари тобора долзарблашмоқда. Бу ислоҳотлар ва демократик жамият қуриш йўлидан бораётган жамият, давлатимиз фуқароларнинг ҳуқуқий ва давлат менталлигини тубдан ўзгартиришга жуда муҳтожлиги билан боғлиқдир. Суд-ҳуқуқ тизимининг ислоҳоти бўйича аҳолининг фикрини ўрганиш, фуқароларнинг ҳуқуқий ҳимояланганлик ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг таъминланиши даражаси тўғрисидаги тасаввурларини аниқлаш, аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти даражасини баҳолаш алоҳида аҳамият касб этаётган масалалардан ҳисобланади, уларни билиш ҳуқуқий соҳадаги мавжуд муаммоларни янада самарали ва сифатли ҳал этиш, камчиликларни аниқлаш ва уларни ҳал этиш йўлларини белгилаш имконини беради.

2023 йил 30 апрелдаги умумхалқ референдумида қабул қилинган Ўзбекистон Конституциясининг янги таҳрири давлат ва ҳуқуқни ривожлантиришнинг янги йўналишларини белгилаб берди, асосий умуминсоний ва демократик қадриятларни сақлаш ва ҳаётга татбиқ этишнинг янги устувор йўналишларини шакллантирди. Ўзбекистон жамияти тараққиётининг ҳозирги босқичидаги асосий вазифалардан бири ушбу идеаллар ва қадриятларнинг Ўзбекистон фуқаролари ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятининг ҳақиқий таркибий қисмига айланишини таъминлашдан иборат бўлиб, демократик қадриятлар ва идеалларнинг ҳаётда фуқаролар ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятининг етарли даражада эмаслиги, содир бўлаётган ҳуқуқий ҳодиса ва жараёнларнинг мазмун-моҳиятидан етарли даражада хабардор бўлмаслиги, ҳуқуқий саводсизлик ва ҳуқуқий нигилизм билан тўқнаш келмаслиги жуда муҳимдир.

Тадқиқот давомида фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлардан хабардорлиги аниқланди.

Жамоатчилик фикрида мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси билим олиш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат томонидан бепул умумий ўрта ва бошланғич касб-ҳунар таълими кафолатланиши ҳақидаги тушунчадан хабардорлик устун туради. Айтиш жоизки, эркаклар ҳам, аёллар ҳам бепул умумий ўрта ва бошланғич касб-ҳунар таълими олиш ҳуқуқига эга эканликларини бирдек яхши билишади.

Фуқароларнинг аксарияти Конституцияга кўра, исталган динга эътиқод қилиш ёки эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга эканлигини, шунингдек, мамлакатимизда диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмаслигини юқори даражада англаши билан ажралиб туради.

Мамлакатимизда, Асосий Қонунга кўра, ҳар бир инсон соғлиғини сақлаш ва малакали тиббий ёрдам олиш ҳуқуқига, фуқаролар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат ҳисобидан бепул тиббий ёрдам олиш ҳуқуқига эга эканлиги шаҳарларда ҳам, қишлоқларда ҳам аҳолининг кўпчилигига тўлиқ ва яхши маълум.

Сўров натижалари шуни кўрсатдики, эркаклар ҳам, аёллар ҳам ушбу ҳуқуқдан бир хил даражада яхши хабардор.Сўров шуни кўрсатдики, фуқаролар ўзларининг фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги, шахсий маълумотларини ҳимоя қилиш, республика ҳудудида эркин ҳаракатланиш, Ўзбекистон Республикаси ҳудудига кириш ва ундан чиқиш ҳуқуқига, мулк ҳуқуқи, шунингдек, муносиб меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли меҳнат шароитлари ва ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга эканлигини яхши билишади.Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлардан хабардорлиги таҳлили шуни кўрсатдики, ўзбекистонлик фуқароларнинг улар ҳақидаги билими етарлича юқори даражада, сўров иштирокчилари Ўзбекистон Конституциясида кафолатланган иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқларини яхши билишади.

Турли ёшдаги гуруҳларнинг турли ҳуқуқлардан яхши хабардорлиги мантиқий натижа ҳисобланади. Чунончи, ёшлар учун таълим олиш ҳуқуқи муҳимроқ ва кексаликда, меҳнат қобилиятини йўқотганда, ишсизлик, шунингдек, боқувчисини йўқотганлик ва қонунда кўзда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи ўртача кўрсаткичдан кўра камроқ аҳамиятга эга. Шунга мувофиқ равишда, ёшларнинг таълим соҳасидаги ҳуқуқлардан хабардорлиги юқори. Энг кекса ёшдаги одамлар учун бепул тиббий ёрдам жуда муҳимдир. Шунинг учун уларнинг ушбу ҳуқуқий соҳадаги хабардорлик даражаси бошқа ёш тоифалари вакиллариникидан юқори.

Ўрта ва катта ёшдаги фуқаролар учун хусусий мулк ҳуқуқининг аҳамияти ошмоқда ва бу ҳолат ушбу соҳадаги хабардорлик даражасининг юқорилигида намоён бўлади. Катта ёшдаги тоифалар вакиллари уй-жой дахлсизлиги билан боғлиқ ҳуқуқлардан хабардорлиги билан ажралиб туради, ёшлар эса бу ҳақда етарли даражада хабардор эмаслар.Яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва шахсий дахлсизлик, шаън ва қадр-қимматга тажовуздан, шахсий ҳаётга аралашишдан ҳимояланиш каби ҳуқуқлардан барча ёш тоифаси вакиллари бирдек хабардор экани, айниқса, эътиборга моликдир.Жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш қонун устуворлигини таъминлаш ва қонун устуворлигини мустаҳкамлашнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади.Ҳозирги вақтда Ўзбекистон жамиятининг тараққиёти фуқароларнинг маънавий-ахлоқий ҳолати, аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражаси билан боғлиқ масалаларни ўрганиш, қонунга, ҳуқуқ-тартибот ва судга сўзсиз ҳурмат анъаналарининг шаклланиш даражасини белгилашга, шунингдек, жамиятда ҳуқуқий нигилизмни бартараф этишга алоҳида эътиборни талаб қилмоқда.

Тадқиқот давомида “Сизнинг назарингизда, кейинги бир неча йил ичида Сизнинг ҳуқуқий саводхонлигингиз ва ҳуқуқий маданиятингиз даражаси ошдими, ёмонлашдими ёки ўзгармадими?” деган саволга жавобда фуқароларнинг аксарияти – 79,3% яхшиланишни қайд этди, бу эса жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларига ҳурмат муносабатини шакллантириш, аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ошириш, фуқароларнинг жамиятдаги ҳуқуқий саводхонлиги даражасини ошириш бўйича амалга оширилаётган маърифий тадбирлар самарадорлигини кўрсатади.Ўзбекистонда конституциявий ривожланиш мақсадларини амалга ошириш жараёнида жамиятни демократик ўзгартириш жараёнлари жадаллик билан, янги сиёсий-ҳуқуқий тизимнинг шаклланиши, фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатни шакллантириш жараёнлари самарали ва фаол амалга оширилмоқда.

Ҳуқуқий онгнинг умумий даражасини ошириш, ҳуқуқий нигилизмни бартараф этиш, фуқаролар ва умуман жамиятнинг ҳуқуқий маданияти даражасини ошириш муаммоси ҳозирги босқичда анча долзарб эканлигини сўров давомида олинган маълумотлар ҳам тасдиқлайди. Респондентларнинг ярмидан кўпи ўзларини ҳуқуқ соҳасидаги янги билимларга муҳтож, деб ҳисоблайди ҳамда фуқаролик ва бошқа ҳуқуқлар ҳақида хабардорликни оширишга интилади.Ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, бугунги кунда сиёсий-ҳуқуқий онги ривожланган, ҳуқуқий маданияти юқори бўлган фуқаролар устувор бўлган жамиятнинг ривожланиш ва шаклланиш жараёни фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий, демократик давлатни ривожлантириш билан параллел равишда амалга оширилмоқда.

Демак, аҳоли ҳуқуқий маданияти даражасининг ортиб бориши фуқаролик жамияти институтларининг ривожланишига, сиёсий фаолликнинг ўсишига ва демократиянинг мустаҳкамланишига хизмат қилмоқда, деб айтиш мумкин. Жамият ҳаётини демократлаштириш, ўз навбатида, ҳуқуқий маданият даражасини ошириш, фуқароларнинг ҳуқуқий онгини ривожлантириш, ҳуқуқий хабардорлигини такомиллаштиришни тақозо этади. Бу ўзаро боғлиқ жараён бўлиб, унга мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг муваффақияти ҳамда демократик меъёр ва қадриятларнинг амалга оширилиши ҳамда амал қилишининг муваффақияти боғлиқ.Бошқа томондан, демократлаштириш, фуқаролик жамияти қуриш, сиёсий ва иқтисодий барқарорлаштириш давлатни мавжуд ҳуқуқий тизимни одамларда ҳуқуқ ва ҳуқуқий институтларга ҳурматни шакллантиришга қаратилган ҳуқуқий қадриятларга мослаштиришга ундайди. Асосини ривожланган ҳуқуқий онг ташкил этувчи юксак ҳуқуқий маданият шахснинг демократик давлатда муносиб ҳаёт кечириш конституциявий ҳуқуқининг чинакам кафолатига айланиши мумкин.

Жамиятнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтирмасдан, ҳар бир фуқарога қонунга чуқур ҳурмат ҳиссини сингдирмасдан, унинг қоидаларини кундалик ҳаётда амалга оширишда бевосита ва фаол иштирок этишга тайёрликни шакллантирмасдан туриб, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий муаммоларни муваффақиятли ҳал этиб бўлмайди.Ўтказилган тадқиқот натижалари давлат ва жамият, оила, оммавий ахборот воситалари, фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, ҳуқуқий онгни юксалтириш борасидаги саъй-ҳаракатларини янада жипслаштириш зарурлигини кўрсатди. Кенг аҳоли қатламлари орасида конституциявий ҳуқуқларни ёритишга алоҳида эътибор қаратиш лозим.

Фуқаролар, айниқса, ёшлар ўртасида ҳуқуқий таълим ва тарбия, ҳуқуқий саводхонликни шакллантириш, фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш  бўйича кенг кўламли ишларни амалга ошириш орқали ҳуқуқий қадриятларни шакллантиришга, аҳоли ҳуқуқий маданиятини ошириш концепцияси ва уни амалга ошириш механизмини ишлаб чиқишга давлат миқёсида алоҳида аҳамият берилиши зарур, чунки ривожланган ҳуқуқий маданиятсиз давлатчиликнинг илғор динамик ривожланиши ва унинг барқарор ички сиёсий ҳолатига эришиш мумкин эмас.Аҳоли барча қатламларининг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш, унинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий билимларини кундалик ҳаётда қўллаш кўникмасини юксалтириш қонун устуворлигини таъминлаш ва қонун устуворлигини мустаҳкамлашнинг муҳим шартларидан биридир.Сўров иштирокчилари, уларнинг фикрича, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини ошириш бўйича амалга оширилиши зарур бўлган чора-тадбирлар ҳақида ўз фикрларини билдирдилар. Унинг натижаларига кўра, фуқаролар аҳолининг ҳуқуқий хабардорлигига биринчи даражали аҳамият беришмоқда.

Фуқароларнинг фикрича, ҳуқуқ ва қонунлардан хабардорликни оширишга қаратилган таълим дастурлари, семинарлар ва тренинглар ўтказиш, ҳуқуқий ахборотдан, жумладан, бепул ҳуқуқий маслаҳат ва юридик ёрдам олишда ёрдам кўрсатишдан фойдаланишни таъминлаш учун инфратузилмани яратиш ва қўллаб-қувватлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, одил судлов жараёни ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги маълумотларни тарқатишга оммавий ахборот воситаларини жалб этиш зарур.Сўров иштирокчилари аҳоли билан ишлаш, фуқароларда қонунга ҳурмат ва фуқаролик масъулиятини ривожлантириш зарурлигини таъкидладилар.

Респондентларнинг фикрича, одил судлов тизими фуқаролар ишончидан фойдаланиши муҳим, бунинг учун у очиқ ва шаффоф бўлиши керак.Фуқароларнинг фуқаролик жамияти фаолиятидаги иштироки жамият ҳуқуқий маданиятининг бир қисми ҳисобланади.

Респондентларнинг фикрича, фуқаролар ва нодавлат нотижорат ташкилотларини қонун ижодкорлиги фаолиятига, шунингдек, одил судлов соҳасида жамоатчилик назоратини амалга оширишга жалб этиш зарур.“Сизнинг фикрингизча, фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини, кундалик ҳаётда юзага келадиган барча масалаларни Қонунга мувофиқ ҳал этиш ва Қонунга мувофиқ яшашга интилишини ошириш учун қандай чора-тадбирларни қўллаш зарур?” деган саволга жавобда  сўралганларнинг аксарияти жамиятда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари бузилишининг ҳар қандай кўринишларига нисбатан муросасизлик муҳитини шакллантириш жуда муҳим, деб жавоб берди.Бундан ташқари, сўров иштирокчилари фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига дахлдор қарорлар, янги қонунлар қабул қилиш, қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар киритиш билан боғлиқ ахборотдан аҳоли, жамоат ташкилотлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, фуқаролик жамияти институтларининг фойдаланиш имкониятини ошириш зарур, деб ҳисоблайдилар.Сўров иштирокчилари, шунингдек, мамлакатимиз иқтисодиётини модернизация қилиш, тадбиркорликни янада ривожлантириш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни яхшилаш, шубҳасиз, мамлакатда қонун устуворлигини мустаҳкамлашга хизмат қилади, деб ҳисоблайди.

Респондентларнинг фикрича, оммавий ахборот воситаларида янги қонунларнинг қабул қилиниши ва мазмун-моҳияти ҳамда мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг аҳамияти ҳақидаги тезкор ахборот-таҳлилий материаллар, ижтимоий рекламалар тайёрлашни кўпайтириш зарур.Юқорида айтилганларнинг барчаси оммавий ахборот воситалари орқали аҳолини доимий равишда хабардор қилиш, ҳуқуқий ахборотни тарқатиш самарадорлигини ошириш ва ундан фуқаролар, жамоат ташкилотлари ва фуқаролик жамияти институтлари томонидан фойдаланиш имконини осонлаштириш одил судлов фаолиятининг очиқлиги ва ошкоралигини таъминлашга хизмат қилади, жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш ва уни мустаҳкамлашнинг муҳим шартларидан бирига айланади, деган хулосага келиш имконини беради.

Сўров натижалари ҳуқуқий ислоҳотлар жараёнида аҳолининг ҳуқуқий онги даражаси ошиб бораётганини кўрсатди, бу респондентларнинг ўз конституциявий ҳуқуқларини билишга, қонун ҳужжатларидаги ўзгаришлар ва янгиликлардан хабардорлик даражасини оширишга қизиқиши ортиб бораётганидан далолатдир. Бу кўп жиҳатдан оммавий ахборот воситалари, Интернет сайтлари орқали ҳуқуқий маълумотларнинг кўпайиши, аҳолига ҳуқуқий ёрдам кўрсатишга бўлган иштиёқ билан боғлиқдир.Умуман олганда, жамоатчилик фикри сўрови натижалари шуни кўрсатдики, амалга оширилаётган ислоҳотлар суд-ҳуқуқ соҳасини демократлаштириш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда суд ҳокимиятининг роли ва аҳамиятини оширишга хизмат қилаётганини кўрсатди. Ўзбекистон фуқароларининг аксарияти суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг мазмун-моҳиятидан хабардор.

Фуқароларнинг фикрича, суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар асоси ижтимоий адолат, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва мустаҳкамлаш ҳисобланган ҳуқуқий демократик давлат, кучли фуқаролик жамиятини барпо этишга қаратилгандир. Сўров натижалари шуни кўрсатдики, барча минтақалардаги фуқаролар, эркаклар ва аёллар, ёшлар ва кекса авлод вакиллари мамлакатимизда одил судлов  соҳасидаги замонавий талаблар ва халқаро стандартларни инобатга олган ҳолда амалга оширилаётган ҳамда Ўзбекистоннинг суд-ҳуқуқ тизимини такомиллаштириш ва мақбуллаштириш имконини берувчи чора-тадбирларни қўллаб-қувватлаб, маъқулламоқдалар.